De schilder Rembrandt Harmensz van Rijn (1606-1669) had een lui oog en had waarschijnlijk problemen met het waarnemen van diepte vanwege dit. Dit is de conclusie die is getrokken door de Amerikaanse neurobiologen Margaret S. Livingstone en Bevil R. Conway van Harvard Medical in Boston, na het bestuderen van een groot aantal zelfportretten van de Nederlandse schilder.

De Amerikaanse onderzoekers kwamen tot deze conclusie na het bestuderen van 36 zelfportretten waarin zijn ogen duidelijk zichtbaar zijn. In 24 van de 25 olieverfportretten is het zichtbaar dat de schilder zijn linkeroog iets asymmetrisch afbeeldt. En in alle 12 onderzochte etsen was het Rembrandts rechteroog dat een afwijking vertoonde. Livingstone en Conway geloven dat de afwijkingen duiden op stereopsis, de wetenschappelijke term voor een lui oog. Ze publiceerden dit in het England Journal of Medicine.

Livingstone gelooft dat het niet het linkeroog van de schilder was, maar zijn rechteroog dat lui was, omdat hij zijn eigen reflectie schilderde. In de etsen die hij maakte, was het zijn rechteroog dat een afwijking vertoonde, wat kan worden verklaard door het feit dat links en rechts omgekeerd zijn tijdens het drukproces bij etsen. Volgens de twee Harvard-onderzoekers hadden andere beroemde schilders, zoals Pablo Picasso en Leonardo Da Vinci, ook oogafwijkingen die geen negatieve invloed hadden op hun artistieke prestaties. (...) Volgens Margaret Livingstone zouden ze voordeel hebben gehad van het luie oog bij het overbrengen van driedimensionale beelden in tweedimensionale schilderijen of tekeningen. Bij het onderwijzen van tekenen of schilderen (zelfs vandaag de dag) wordt vaak gevraagd om één oog te sluiten om het beeld beter te zien en het op een vlak vlak te kunnen weergeven. (...) 

Stereoblindheid zou elke kunstenaar een beetje kunnen helpen om de wereld op een vlak, leeg vel papier weer te geven, zei Dr. Conway, die ook een kunstenaar is. “Waar begin je?” zei hij. “De echte wereld is zo rijk aan driedimensionaliteit, het is moeilijk om die rijkdom aan diepte op papier over te brengen.”

Kunstenaars gebruiken veel trucs om de illusie van diepte te creëren, merkte hij op. Dingen met een hoger contrast of een hogere resolutie lijken dichterbij. Vervaging en blauwigheid duwen dingen in de afstand. Dergelijke kenmerken zijn veel duidelijker voor de kunstenaar wanneer stereoscopische aanwijzingen worden verwijderd.

Ten slotte hebben kunstenaars die stereoblind zijn een natuurlijke vaardigheid om te focussen op de vormen van objecten en de ruimte rondom een object, vaak negatieve ruimte genoemd, zegt Dr. Conway. Dit geeft hen een natuurlijk voordeel bij het ontwikkelen van “platte” beelden.

De aandoening die Livingstone en Conway diagnoseerden, divergent strabismus, begint meestal in de vroege kindertijd wanneer de spieren die de twee ogen uitlijnen niet goed ontwikkelen. Al snel focust het ene oog op wat zich voor hem bevindt, terwijl het andere oog naar één kant afdrijft. Om dubbelzien te voorkomen, leert de hersenen de beelden van het afdwijnende oog te onderdrukken. Mensen met de aandoening kunnen strabismus en/of lui oog hebben, zegt Dr. Livingstone. In beide gevallen zijn ze stereoblind, wat betekent dat hun hersenen de onafhankelijke beelden van elk oog niet kunnen combineren om dieptewaarneming te creëren.

Bronnen: livingstone.hms.harvard.edu, The New York Times, The New England Journal of Medicine, Trouw Arts Editorial